ABONE OLPARALELLER VE MERİDYENLER
PARALEL DAİRELER
Ekvator’a ve birbirine paralel uzandığı kabul edilen çizgilerdir.
Paralel Dairelerin Özellikleri:
Paralellerin başlangıcı Ekvator’dur ve en büyük paraleldir. Yeri doğaldır.
Bir paralel üzerinde bulunan bütün noktaların Ekvator ve kutup noktalarına uzaklıkları eşittir.
Aralarındaki uzaklık 111’er km’dir.
Merkezden alınan 1˚ lik açı farkı karşılığında çizilirler.
Enlemlerin belirlenmesinde yardımcı vasıta olarak kullanılırlar.
Paralellerin derece değerleri, Ekvator’dan kutuplara doğru büyür.
Çevre uzunlukları Ekvator’dan kutuplara doğru kısalır ve kutuplarda nokta şeklini alır. Bu nedenle, aralarındaki alanlar da kutuplara yaklaştıkça küçülür.
Paralel daireler meridyenlere diktir.
ÖRNEK
Aynı meridyen üzerinde bulunan X ve Y noktaları arasındaki uzaklık 6438 km’dir.
X noktası Ekvator üzerinde olduğuna göre, Y noktası hangi paralel dairesi üzerinde yer alır.
26 b) 32 c) 44 d)58 e) 65
ÇÖZÜM
Y’nin hangi paralel üzerinde olduğunu bulmak için 6438 km’lik uzaklık 111 km’ye bölünür (6438:111) ve 58˚ bulunur.
Ekvator, dünyayı iki eşit parçaya ayırdığı kabul edilen çizgiye denir. Başka deyişle Kuzey ve Güney kutup noktalarına eşit uzaklıkta olan noktaların birleştirilmesiyle elde edilen çizgidir.
Ekvator’un Özellikleri
En uzun paralel dairedir.
Paralel dairelerin başlangıcıdır. (0˚ Paraleli dünyayı kuzey ve güney olmak üzere iki yarı küreye ayırır.)
Güneş ışınlarını 21 Mart ve 23 Eylül’de dik alır.
Çizgisel hızın en fazla, yerçekiminin en az olduğu yerdir.
Üzerinde gece ve gündüz süreleri her zaman eşittir.
MERİDYENLER
Yer’in merkezinden alınan 1˚ lik açı farkıyla çizilen ve bir kutuptan diğer kutup noktasına (Yer’in dışından) uzandığı kabul edilen çizgilerdir.
Meridyenlerin Özellikleri
Meridyenler arasında 1˚ lik açı farkı vardır.
Her meridyen yarım çember şeklindedir.
360 adet meridyen yayı bulunur.
Meridyenlerin başlangıcı İngiltere’nin Greenwich rasathanesinden geçer (0˚ meridyeni). Bu meridyene baş meridyen denir. Yeri doğal değildir.
Başlangıç meridyeninin doğusundaki meridyenlere doğu meridyenleri, batısındaki meridyenlere batı meridyenleri denir.
Meridyenlerin derece değerleri 0˚ meridyeninden doğu ve batıya doğru gidildikçe büyür.
Bir paralel üzerindeki bütün meridyen aralıkları birbirine eşittir.
Meridyenler arasındaki uzaklık sadece Ekvator üzerinde 111 km’dir. Bu uzaklık kutuplara doğru azalır ve bütün meridyenler kutuplarda birleşir. (Meridyenlerin bu özelliği Yer’in Geoid şeklinde olmasının sonucudur.)
Her meridyenin tam karşısındaki meridyene anti meridyen denir. Örneğin 0˚ meridyeninin antimeridyeni 180˚ meridyenidir.
180˚ meridyeni tarih değiştirme çizgisidir.
Meridyenler boylamların ve saatlerin (zamanın) belirlenmesinde kullanırı.
Meridyenler arasındaki zaman farkı 4’er dakikadır.
Paralelleri dik kesen meridyenlerin uzunlukları birbirine eşittir.
Aynı meridyen üzerindeki yerlerde yerel saat de aynıdır.
Aynı meridyen üzerindeki yerlerde, Güneş 21 Mart ve 23 Eylül’de aynı anda doğar ve aynı anda batar. Diğer tarihlerde ise yerel saatler aynı kalırken Güneş’in doğuş ve batış saatleri değişir. Bunun nedeni eksen eğikliğidir.
ENLEM
Yeryüzündeki herhangi bir noktanın ekvator’a uzaklığının merkezdeki açı cinsinden değerine enlem denir.
Ekvator’a yakın (0˚ - 30˚ enlemleri arası) enlemlere alçak enlemler, kutuplara yakın enlemlere de (60˚ - 90˚ enlemleri arası) yüksek enlemler denir. 30˚ - 60˚ enlemleri arasına ise, orta enlemler denir.
Enlemin Etkileri
Dünya’nın dönüş hızı (çizgisel hız) enlemlere bağlı olarak değişir. Kutuplara gidildikçe dönüş hızı azalır.
Atmosferin kalınlığı enleme göre değişir.
Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe yerçekimi artar.
Gece-gündüzlerin uzama ve kısalma süreleri enlemlere göre değişir. Kutuplara yakın enlemlerde gündüz ve geceler daha çok uzayıp kısalır. Aynı enlem üzerindeki bütün noktalarda gündüz süreleri her zaman birbirine eşittir.
Enlemleri aynı olan bütün noktalar Ekvator’a eşit uzalkıltadır.
Güneş ışınlarının düşme açısı, sıcaklıkler ve iklim özellikleri enlemlere göre değişir.
Buna bağlı olarak,
Bitki örtüsü
Tarım ürünleri
Toprak yapısı
Hayvan türleri
Akarsu rejimleri
Buzul alt sınırı ile orman, tarım ve yerleşme üst sınırları enleme göre değişir.
Yerleşme özellikleri ve yaşam biçimleri enlemlere göre değişir.
Sıcaklık, ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe azalır.
Kuzey Yarımküre’de güneyden, Güney Yarımküre’de ise kuzeyden esen rüzgarlar sıcaklığı artırır.
Deniz ve okyanusların sıcakluk ve tuzluluğu kutuplara gidildikçe azalır.
Cisimlerin gölge uzunluğu kutuplara gidildikçe artar.
ÖRNEK
Kırkıncı paralel üzerindeki bir noktanın hangi yarımkürede yer aldığı aşağıdakilerin hangisine bakılarak saptanamaz?
a)Gece-gündüz süresinin eşit olduğu güne
b)Gündüz süresinin uzamaya başladığı güne
c)Gölge boyunun en kısa olduğu aya
d)Sıcaklık ortalamasının en düşük olduğu aya
e)Cisimlerin öğle saatindeki gölgesinin yönüne
ÇÖZÜM
Gece-gündüz eşitliği yaşanan günler bütün merkezler için aynıdır (21 Mart ve 23 Eylül).
Buna göre, paralellere göre farklılık göstermeyen bir özelliğe bakılarak hangi yarımkürede olduğu bulunamaz.
Doğru Seçenek A
Enlemin etkileri Dünya’nın şeklinin yuvarlak olmasından kaynaklanır. Bu nedenle üniversite sınav sorularında “enlem” cevabı verilmesi gerekirken, “Yer’in şekli” cevabının verilmesi sizleri yanıltmamalıdır.
BOYLAM
Bir noktanın başlangıç meridyenine uzaklığının merkezdeki açı cinsinden değerine boylam denir.
Boylamın Etkileri
Boylamın sadece zaman kavramına (yerel saatlere) etkisi vardır. Başka deyişle boylamları aynı olan noktaların yerel saatleri de her zaman aynı olur.
Yeryüzündeki harhangi bir noktanın derece, dakika ve saniye cinsinden enlem ve boylamla belirlenmesi mümkündür. Ancak yeryüzündeki tüm noktalardan paralel ve meridyenler geçmez. Paralellerle enlemler, meridyenlerle de boylamlar arasındaki fark esas itibariyle bununla ilgilidir.
