ABONE OLBunama nedir : Kişinin entelektüel ve sosyal yeteneklerinin, günlük fonksiyonlarını etkileyecek şekilde ilerleyici bir kaybıdır. Hastalık doğası gereği ilerleyici özelliktedir.
65 yaş üzerindeki grubun % 2-4'ünde, 85 yaş üzerinde ise % 20 oranında görülmektedir. .Bu duruma neden olan rahatsızlıkların yaklaşık olarak % 60 kadarı Alzheimer dediğimiz rahatsızlıktan dolayı, %10-20'si beyin damar hastalıkları ve tıkanmaları, tekrarlayan felçlerden ötürü, % 10'u alkole bağlı, geri kalanı ise travma, ilaç zehirlenmeleri, kafa içindeki tümörler, apse ve diğer vücut hastalıkları (bazı vitamin eksiklikleri, tiroid, paratiroit, böbrek üstü bezleri, karaciğer, böbrek, hipofiz hastalıkları gibi) sonrası oluşmaktadır.
Demanslı bir kişide; hafıza, düşünme, mantık yürütme, yer ve zaman tayini, okuduğunu anlama, konuşma, günlük basit işleri yapma gibi işlevlerde bozukluklar görülür. Entelektüel fonksiyonlardaki bu aksaklıklar zamanla hastanın günlük yaşam aktivitelerini sürdürmesini olanaksız hale getirir. Bu durum, hastanın yıkanma, yemek yeme gibi günlük tüm ihtiyaçlarının bir başkası tarafından karşılanmasını zorunlu hale getirir.
Normal yaşlanma sürecinde beyin fonksiyonları bir miktar geriler ancak her yaşlıda demans belirtileri bulunmaz. Bunun en iyi ayırıcı kriteri kişinin kendi işini yardımsız olarak yapabilmesidir. Fiziksel hastalığı olmadığı halde günlük yaşam aktiviteleri (yemek yeme, giyinme, temizlenme vb.) için bile yardım gereken hastalarda demans düşünülmelidir. Yaşlıların çoğu hafızalarının eskisi kadar iyi olmadığından yakınmaktadır. Örneğin isimleri ve yapacakları işleri hatırlamakta güçlük çekerler. Bu demans anlamına gelmez.
Demans 65 yaşının üstünde olan insanların yaklaşık %15'inde görülür. Hastalığın görülme sıklığı yaşla doğru orantılı olarak artmaktadır. 80'li yaşlarda her iki yaşlıdan birinde demans görülmektedir. Özellikle yakın hafızası zayıflar ve yapılan sohbetler, çarşıdan alması gereken şeyler gibi günlük işleri unutmaya başlar. Fakat her unutkanlık bir demans belirtisi değildir. Örneğin anneniz pişirdiği pastayı size ikram etmeyi unutursa bu unutkanlıktır. Fakat pastayı pişirdiğini unutursa ortada ciddi bir problem var demektir. Günlük hayatta olabilecek bu tarz bir-iki olay sizi endişelendirmemelidir ancak unutkanlık olaylarında artan bir eğilim varsa bir hekime başvurmak doğru olur.
Bunama Belirtileri
Hafif derecede;
Unutkanlık (özellikle yakın döneme ait hafıza problemleri), Konuşurken doğru kelimeleri bulamama, Okuduklarını anlamada zorlanma, Zaman kavramında bozukluk, Mantık yürütme ve karar vermede zorluklar, İş ve sosyal aktivitelerde düzensizlik, Hobi ve aktivitelere ilgi kaybı yaşanır.
Orta derecede;
Unutkanlık daha belirgin hal alır. Hasta işlerini yapabilir fakat bağımsız yaşaması kendisi için zararlı olabilir. Hijyenik bakımını sürdüremez, giyimi düzensizleşir. İşini ve aile sorumluluklarını ihmal etmeye başlar. Dışarıda kaybolabilir veya bulunduğu yeri karıştırabilir. Anormal davranışlar başlayabilir.
Demans şiddetlendikçe;
Yakınlarını dahi tanıyamaz hale gelir. Ev içinde yolunu bulamaz. Günlük basit işleri yapamaz. Konuşmaları anlaşılmaz olur. Mesane ve barsak inkontinası başlar. Devamlı bir bakıcıya ihtiyaç vardır.
Son aşamalarda;
Hastanın tüm vücut fonksiyonları etkilenir. Tümüyle yatağa bağımlı hale gelir. Genellikle bir enfeksiyon ile hasta kaybedilir.
TANI
Bir takım testler ve klinik muayene ile hastalığın tanısı konabilir. Demans araştırması sırasında hastanın tiroid fonksiyon testleri, sifiliz, B12 vitamin düzeyi vb. bazı değerleri araştırılmalı, gerekli hallerde beyin görüntüleme yöntemleri (tomografi ya da MR) de incelenmelidir. Bu testler, demans bulgularını taklit eden tedavi edilebilir hastalıkların dışlanması için gereklidir.
PROGNOZ
Demans hastalığı (bunama hastalığı) ilerleyici bir süreçtir; zaman geçtikçe yeni şikayetler gelişebilir.
Bunama Tedavisi
Hastanızda unutkanlık, davranış değişikliği vb. yukarıda anlatılan belirtiler fark ettiğinizde mutlaka bir nöroloji hekimine başvurunuz.
Hasta yakınlarına öneriler:
Demans semptomları ile başa çıkmada hasta yakınlarına önemli görevler düşmektedir. Çok sevdiğiniz yakınınızın becerilerini kaybetmesine tanıklık ederken, bir yandan da giderek tuhaflaşan davranışlarını görmek sizi çok üzecektir.
Unutmayın karşınızdaki hala o çok sevdiğiniz insan; değişen hastalık nedeniyle davranışlarıdır. Hastalığın semptomları ile başa çıkmak oldukça zor ve her gün baştan aynı sorunlarla uğraşmak yıpratıcıdır. Bu süreçte bunalım ve/veya kaygı bozukluğu yaşamanız olasıdır. Kızgınlık hissedebilir, öfke patlamaları yaşayabilir; suçluluk duyabilirsiniz. Çok değerli yakınızın durumu ve ona destek olmaya çalışırken yaşadığınız yorucu tempo nedeniyle böylesi duygular yaşamanız olasıdır.
Diğer yandan evde bakıma muhtaç bir hastanın olması, gereken tüm düzenlemelerin baştan yapılmasını gerekli kılabilir. Yaşamınızdaki alışkanlıklarınızı ertelemek zorunda kalabilir ve hatta aile içi çatışmalar yaşayabilirsiniz.
Bu zor günleri yaşarken mutlaka yakınlarınızdan destek alın, aile içinde görev dağılımı yapın. Arada dinlenmeye ihtiyacınız olduğunu unutmayın, hastanızı güvenebileceğiniz bir başka yakınıza emanet edin. Birkaç günlük bile olsa dinlenmek size nefes aldıracak ve böylece daha enerjik olarak geri dönmenizi sağlayacaktır.
Günlük yaşantımızda fark etmeden yaptığımız rutinler (giyinme, yemek yeme, banyo yapma vb.) bir demans hastası için çok güç olabilir. Hastalığın tıbbi tedavisinin yanı sıra bazı basit öneriler hastanın günlük yaşantısını kolaylaştıracaktır.
Hastanıza yardım edin ama mümkün olduğunca onun yerine siz yapmayın. Demans Hastası İle İletişim
Demans hastası ile kısa ve basit cümleler ile konuşun. Böylece söyledikleriniz daha rahat anlaşılacaktır.
Basit kelimeler ile kısa cümleler kurun. Konuşurken ses tonunuz ve yüz ifadeniz yumuşak olsun. Hastayla bebekmiş gibi ya da orada yokmuş gibi konuşmayın. Hastanın ilgisini dağıtacak uyaranları ve gürültüyü (örneğin TV, radyo) en aza indirin. Hastanıza her zamanki hitabınızla seslenin, konuşmaya başlamadan önce dikkatini çektiğinizden emin olun. Konuşurken mutlaka göz teması kurun, bunun için aynı seviyede olmaya dikkat edin. Hastanız oturuyorsa siz ayakta durmayın. Yanıt vermesi için zaman tanıyın, sözünü kesmemeye dikkat edin. Hastanın bir kelimeyi bulmada zorlandığını fark ediyorsanız zarifçe uygun kelimeyi söyleyin. Demans hastalarında Banyo
Demans hastalarında kişisel hijyenin ihmaline sık rastlanır. Hastaların bir kısmı banyo yapmayı unutur, gerekliliğini kavrayamaz, bir kısmı ise sudan korkar.
Banyo yapmayı eğlenceli, rahatlatıcı bir aktivite haline getirmeye çalışın Banyo zamanını hastanın en rahat ve gevşemiş olduğu saate alın ve hatta günün aynı saatinde banyo yapmayı bir rutin haline getirmeye çalışın. Hastanıza banyonun neden gerekli olduğunu açıklayın, duş yaparken neler yaptığınızı sürekli açıklayın. Banyoya girmeden önce ihtiyaç duyacağınız her şeyi yanınıza almayı unutmayın. Odanın ısının uygun olmasını sağlayın, böylece hasta soyunduktan sonra üşümez ve banyoya girmeye direnç göstermez. Suyun sıcaklığını çok iyi ayarlayın, fazla sıcak ya da soğuk su hastayı ürkütecektir. Hastanız banyo sırasında çıplak kalmaktan rahatsızlık duyuyor olabilir, bu durumda iç çamaşırları ile kalmasına izin verin. Hastanız banyo sırasında ayakta durmayı tercih ediyorsa zemine kaymayı engelleyici bir malzeme konması, oturmayı tercih ediyor ise emniyetli bir tabure kullanması tehlikeleri önlemek açısından yararlı olacaktır. Hastalar yüzlerine ve özellikle gözlerine su gelmesinden rahatsız olabilir. Bu nedenle ayaklarından başlayarak gövdesini yıkayın, izin verdiği takdirde saçlarını ıslatın. Vücudun yıkanması sırasında kullandığınız süngerin yumuşak ve şampuanın göz yakmayan özellikte olmasına dikkat edin. Banyo sırasında hastanızı aktif rol alması için destekleyin. Demans hastalarında Giyinme
Demans hastaları için giyinme-soyunma karmaşık bir işlemdir. Kıyafetlerin uygun sırayla giyilmesi ve düğme-fermuar kullanımında zorluklara sıklıkla rastlanır.
Günün aynı saatinde giyinip-soyunma bu işlemin rutine dönüştürülmesinde yararlı olabilir. Hastanızı mümkün olduğunca kendi giyinmesi için destekleyin, bunun için geniş zaman ayırın. Hastanız aynı ya da benzer türde kıyafetleri giymekte ısrar ediyorsa bunlardan birkaç tane satın alın. Kıyafetleri giyim sırasıyla hazırlamak hastaya kolaylık sağlayacaktır Giyinme sırasında hastaya konuşarak destek vermek (örneğin şimdi çorap ayağa gibi) işlerin kolaylaşmasını sağlayabilir. Kıyafet seçiminde giyilmesi/kullanımı kolay ve yumuşak kumaşlı olanların tercih edilmelidir. Düğme-fermuar kullanımında güçlük varsa velkro (çift taraflı yapışkan bantlar) bantların kullanılması kolaylık sağlayacaktır. Demans Hastalarında Beslenme
Demans hastalarında iştah değişiklikleri ve yemek yemede güçlük sıktır. Hastaların bir kısmı yemek yemeyi adeta reddederken bir kısmı gün boyu atıştırmayı ister. Hastalar çatal-bıçak kullanmada sıklıkla güçlük yaşarlar ve hatta bu yardımcı araçlar tehlikelere neden olabilir.
Yemek yenecek ortamın sessiz ve rahat olmasına özen gösterin. Gürültü ve hastanın dikkatini dağıtacak objelerin ortadan kaldırılması ilginin yemeğe toplanmasına yardımcı olur. Hastaya seçme olanağı tanımak için birkaç çeşit yemeği küçük porsiyonlar halinde masaya koymalıdır. Yemeklerin çiğnemesi ve hazmı kolay yapıda olmasına dikkat edin. Yemekleri kaşık ile yenebilecek şekilde hazırlayın. Elle yenebilen gıdaların da sofrada bulunmasını hastaya kolaylık sağlayacaktır. Örneğin kahvaltıda küçük parçalara kesilmiş peynirler. Yemeklerin çukur bir tabakta servis edilmesi hastaya kolaylık sağlayacaktır. Yemek için uzun zaman ayırın. Genellikle yavaş yemek yiyen hastaları bu konuda zorlamayın. Hastanızda yutma güçlüğü olup olmadığını dikkatle gözleyin, gerektiğinde doktorunuzla konuşun. Ağız-diş sağlığı için yemeklerden sonra diş fırçalamayı teşvik edin Ana öğünlerin arasında küçük atıştırmalara (içeriği sağlıklı olmak koşulu ile) izin verebilirsiniz. Hastanın sıvılarını alacağı bardağın kırılmaz özellikte olmasına dikkat edin. Bardağa suyu az miktarda doldurun, bittikçe yenileyin. Demans Hastalarında İdrar Kaçırma (İnkontinans)
Hastalığın seyri ilerledikçe pek çok Demans hastasında idrar torbası ve/veya barsak kontrolünde güçlükler yaşanır. İdrar kaçırma, hasta için sıkıntılı, yakını için de zor bir durumdur. Demans hastaları genellikle tuvalet ihtiyacının geldiğini fark edemez ya da tuvaletin yerini veya nasıl kullanılacağını bilemez.
Hastanıza gün boyunca yaklaşık 3 saatte bir tuvalete gitmesini hatırlatın. Gece yatmadan önce çok miktarda sıvı alımının kısıtlanması gece olabilecek kazaları engeller. Hastada huzursuzlaşma, bacaklarını birbirine sürtme, pantolonunu çekiştirme gibi işaretler gördüğünüzde tuvaleti olup olmadığını sorun. Tuvaletin kapısına büyük harflerle, kolay okunur şekilde yazın. Bazen kazaların olabileceği muhakkaktır. Bu sırada öfkelendiğinizi belli etmemeye çalışın. Böylesi hoş olmayan bir durumla karşılaşmaktan dolayı mutsuz olmanız doğaldır, bu sıkıntınızı bir yakınınızla konuşarak rahatlamaya çalışın. . İdrarını kaçırmak hasta için de oldukça sıkıntı verici bir durumdur ve hatta bu durumdan utanır. Hastanıza yumuşak bir ses tonuyla bunun bir kaza olduğunu söyleyip rahatlamasını sağlayın. Kaza yaşandığında bunun gerçek bir inkontinans ya da pantolonun güç çıkmasından kaynaklanan bir zaman kaybı mı olduğunu iyice araştırın İnkontinans olduğunda en kısa sürede temizliğin tamamlanması gelişebilecek olumsuz deri etkilerinden koruyacaktır. Demans Hastalarında Uyku Problemleri
Stres altında ve yorgun bir gün geçiren hasta yakını için uyku ihtiyaçtır. Ancak ne yazık ki pek çok Demans hastasında gece gündüzden daha zordur.
Demans hastalarının bir kısmı akşama doğru huzursuz ve hatta ajite olurlar. Bu nedenle havanın kararmaya başladığı saatlerden itibaren evin aydınlatılması önemlidir. Her gece aynı saatlerde yatağa gitmek rutine dönüştürmek açışından faydalı olabilir. Sessiz bir ortam ve loş bir ışık uykuyu kolaylaştırabilir Hastanızın gündüz şekerleme yapmasına izin vermezseniz gece daha rahat uyur. Akşamları kafein alımından kaçınılması uykuya dalmayı kolaylaştıracaktır. Hastanın odası, koridor ve tuvalette gece lambasının olması kazaları önlemede yararlıdır. Ayrıca karanlık hastanın korkmasına ve oryantasyonunun bozulmasına neden olabilir. Demans Hastalarında Halüsinasyon ve Delüzyon
Hastalığın seyri süresince halüsinasyon ve/veya delüzyona sık rastlanır. Halüsinasyon, var olmayan ses, koku, tat algılama ve olmayan şeyleri görmedir. Delüzyon veya (sanrı) belli bir toplum ve çağ içinde gerçeğe uymayan düşüncelerdir.
Hastanın görme problemi var ise algılama yanlışlıklarına neden olabilir Bu durum halüsinasyon ile karıştırılabilir. Halüsine olan hastanın bu durumdan korkmuş olması muhtemeldir. Hastanız ile yaşadığı deneyim hakkında konuşun, O'na inandığınızı bilmesini sağlayın, güvende olduğunu hissettirin Halüsine iken hastanın ilgisini başka yöne çekmek faydalı olabilir, örneğin bulunduğunuz odayı değiştirin. Evdeki aynaların kaldırılması hastanın gördüğü yansımadan korkmasını engelleyecektir. Televizyonda şiddet içeren ya da rahatsızlık veren görüntüleri izlemesini engelleyin. Hasta televizyon programı ile gerçek hayatı ayırt edemeyebilir Delüzyon (sanrı) doğru/gerçek olmayan inanıştır. Hastanın stresini artırır ve kendisini koruma amaçlı davranışları olabilir. Hastanız ile inandıklarının yanlış olduğu konusunda tartışmayın. Demans Hastalarında Etrafta Dolaşma
Kognitif ve davranış sorunları olan bir hasta için en önemli olan güvenliktir. Bazı Demans hastaları evden çıkıp amaçsızca dolaşmak eğilimindedir; bu durum kaybolma ve diğer tehlikelere neden olabilir.
Hastanız yer, zaman, kişi (yönelim) problemi yaşıyor ise evden yalnız başına ayrılmasına izin vermeyin. Hastanızın her zaman üzerinde taşıyacağı künyesinde kimlik ve acil durumlarda aranacak kişilerin telefonlarının olması güvenlik açısından önemlidir. Hastanız kaybolur ise yakınlarınız, komşular ve polise derhal haber verin. Hastanız bulunup eve döndüğünde ona kızmayın. Unutmayın ki bu durum demansın neden olduğu bir sorundur. Özelliklere akşamları sokak kapısını kilitleyin.
Demans Hastalarında Evdeki güvenlik
Hastanın yaşamaya alışkın olduğu mekan ve eşyaların mümkün olduğunca aynı kalmasını sağlayın. Hastanın belli dönemler farklı yerlerde misafir kalması gerekiyor ise kullanmaya alışkın olduğu bazı eşyalarını da taşıyın.
Hastanın geçmiş yaşamındaki deneyim ve alışkanlıklarını olabildiğince devam ettirmeye çalışmak esastır. Evdeki bazı basit güvenlik önlemleri tehlikeleri önler.
Kapı ve pencerelerin güvenliğinden emin olun. Banyoda kilit varsa kaldırın (yanlışlıkla içeride kilitli kalma olasılığına karşı) Deterjanlar gibi kimyasal ajanları ulaşılması zor bir yerde muhafaza edin . Evdeki dağınıklığı mümkün olduğu kadar engelleyin. Yerde bir şeylerin olması hastanın takılıp düşmesine neden olabilir. Özellikle akşamları evdeki aydınlatmanın yeterli olmasını sağlayın. Hastanın sizin gözetiminiz olmadan ocak/fırını kullanmasına izin vermeyin. Demans Hastalarında Bunalım ve Kaygı Bozukluğu
Demans hastalığı önemli ölçüde maluliyete neden olan bir hastalıktır. Hastanın performansını önemli ölçüde etkiler.
Depresyon ve anksiyete hastanın günlük aktivitelerini bozar . Hastanın özgüvenini kaybetmesi çevreye ilgisini kaybetmesine neden olur. Depresyon hastanın zihinsel performansının daha da yavaşlamasına yol açar. Depresyon ve anksiyete, uyku-iştah değişikliklerine neden olur. Depresyon ve anksiyete tedavi edilebilir, böylece hastanın performansında düzelme sağlanabilir.
Demanslı Bir Hastaya Yapabileceğiniz Yardımlar
Eve giren çıkan kişilerin çok sayıda olması hasta için zararlıdır. Hasta aşırı gürültü, çok parlak renkli ışıklardan korunmalıdır. Ev eşyaları düşmeyi, kazaları ve yaralanmayı önleyecek özelliklerde olmalı, keskin şeylere dikkat edilmeli, yere sağlam oturan özelliklerde olmalı, zemini kayganlaştırıp, düşmelere yol açabilecek malzemelerden kaçınılmalı, eşyalar rahat hareket edecek, dolaşmaya engel olmayacak şekilde düzenlenmelidir. Evden tek başına dışarıya gitmeler, kaza ve kaybolmalara yol açabileceğinden bakım verenlerin dikkat etmesi sağlanmalıdır.
Görme keskinliği azaldığı için kazaları ya da eşya ve gölgeleri yanlış değerlendirmeyi (illüzyon) önlemek amacı ile oda iyi aydınlatılmalıdır. Kişinin daha önce severek kullandığı bir takım ufak eşyaları (saat, kalem, tespih, ruj, parfüm, çanta gibi) yanında olmalı, sevdiği ve anılarını tazeleyebileceği, konuşma olanağı yaratabilecek albüm, resimlikler göz önünde bulunmalıdır. Geçmişte yapıp zevk aldığı hobi ve alışkanlıklarını (bahçe ile uğraşma, çok yormayan sporlar, resim, elişi, koleksiyonculuk, ufak tefek tamiratlar, şarkı söyleme, film seyretme gibi) sürdürmeye özendirilmelidir.
HAZIRLAYANLAR; Doç. Dr. Ömer ANLAR, Doç. Dr. Ethem BEŞKONAKLI
