ABONE OLMalatya geleneksel evlerinde mutfak ve kiler bulunur. Mutfak genellikle evin kuzeye bakan yönündedir. Kiler ise ya mutfağa bitişik ya da iki katlı evlerde alt katta bir bölümde bulunur. Bu yazıda, Malatya'nın geleneksel evlerindeki mutfak ve kilerin kullanımına, orada bulunan öğelerin önemine ve Malatya'nın zengin mutfak kültürüne dikkat çekeceğiz.
Mutfak ve Kilerin Yapısı
Mutfakta "Kaplık" ya da "terek" denilen raflar içerisinde kaplar bulunur. Bu kaplar, geleneksel Malatya mutfaklarının vazgeçilmez unsurlarıdır. Mutfak veya kilerin bir tarafından "Aşlık"lar sıralanır. Aşlık, mutfak ve kilerde saklanan ve kullanılan malzemelerin düzenli bir şekilde yerleştirildiği alandır.
Kilerde yiyecek malzemelerinin yanı sıra kurutmalıklar, fazla eşya, buğday ve bunların elenmesinde kullanılan kalbur ve elek bulunur. Kalbur ve elek, Malatya'nın tarım odaklı yaşam tarzının bir yansımasıdır. Bu araçlar, buğdayın temizlenmesinde ve ekmek yapımında kullanılır.
Yatakların bulunduğu yüklük bu bölümde yer alır. Yüklük, genellikle evin daha soğuk olduğu ve hava akışının sağlandığı kilerde bulunur. Bu, yiyeceklerin daha uzun süre taze kalmasını sağlar.
Mutfakta Yemek Hazırlama ve Saklama
Mutfakta bulunan ocak, genellikle uygun bir yerde yer alır. Ocakta yemeklerin hazırlanması, mutfakta önemli bir rol oynar. Ocağın bir metre üzerinde davlumbaz vardır. Davlumbaz, mutfakta oluşabilecek dumanın ve buharın atılmasına yardımcı olur.
Zahire ve kışlık yiyecekler, kilerin serin bir yerinde muhafaza edilir. Bu yiyeceklerin saklanması, özellikle kış aylarında önemli bir rol oynar. Turşular ve reçeller bidonlara konularak burada saklanır. Kışlık et kavurması tenekelere basılarak kilerde yerden yarım metre yüksekte bulunan kerevetlerin üzerine sıralanır. Bu saklama yöntemi, yiyeceklerin tazeliklerini uzun süre korumasına yardımcı olur.
Yemekler, yere serilen sofra bezi üzerinde konulan siniler üzerinde yenilir. Bu, Malatya'nın geleneksel yemek yeme alışkanlıklarının bir parçasıdır.
Malatya Mutfak Kültürü
Malatya mutfak kültürü, zengin bir görünüm arz eder ve genellikle bulgur ağırlıklıdır. Bulgur, Malatya'nın tarımına uygun bir üründür ve bu nedenle yemeklerde sıkça kullanılır.
Özel günlerde yapılan kutlama, tören, çocuk görme, adak adama gibi günlerde yemeklerin çeşitliliği gözlenir. Bu özel günlerde çeşitli yemekler yapılır ve paylaşılır. Bu, Malatya mutfak kültürünün sosyal yönünü gösterir. Doğum yapan lohusa kadını görmeye gidildiğinde Kuymak (Herle) götürülür. Bu, Malatya'nın özel günler için yaptığı özel bir yemektir.
Eve misafir geldiğinde, Hıdırellez haftasında, bir rüya görüldüğünde hayıra çıkması dileğinde ise "Kömbe" yapılır. Kömbe, Malatya mutfak kültürünün en önemli ve tanınmış yemeklerinden biridir. Ayrıca, Hıdırellez'de "Hızır Kömbesi", "Sehen Kesmesi" gibi yiyecekler yapılarak en az yedi komşuya dağıtılır. Bu, Malatya'nın yemek paylaşma kültürünün bir parçasıdır.
Düğünlerde yemek türleri üç ana çeşit üzerinde yoğunlaşmıştır. Bunlar; etli bulgur pilavı, tiritli yemek ve mevsimine göre meyve, cacık ve salatadan oluşur. Bu yemekler, düğünlerin vazgeçilmez yemekleridir.
Ölü ardından verilen yemekler ise düğünlerdeki yemek çeşitleri gibidir. Buna, "can aşı" veya "kırk yemeği" gibi genel ad verilir. Bu, ölümün ardından verilen yemeklerin, düğünlerde verilen yemeklerle benzer olduğunu gösterir.
Bu tür yemeklere ek olarak "un helvası"da yapılır. Un helvası, Malatya'da özel bir öneme sahiptir. Yeni bir işe başlama, eve yeni birşey alma, kemer atma gibi durumlarda kömbe yapma ve kurban keserek komşulara dağıtarak geleneği sürdürmektedirler. Bu, Malatya'nın geleneksel yaşam tarzının ve mutfak kültürünün bir parçasıdır.
Malatya'da Ekmeğin Önemi
Mutfak kültüründe önemli bir yeri ekmek çeşitleri tutar. Bunlar; tandır etmeği, yufka ekmek, kınalı ekmek, taplama ekmeği, bazlama, ekşili ekmek, ballı ekmek, otlu ekmek, pileke, dönderme, taş küllüğü, tutmaç, saç yüzü, yağlı ekmek, saç üstü... Ekmek, Malatya mutfak kültürünün en önemli unsurlarından biridir. Ekmek çeşitleri, Malatya'nın zengin ve çeşitli mutfak kültürünü yansıtır.
Malatya'nın Çorbaları
Çorbalar; mercimek çorbası, kavurmalı erişte-bulgur çorbası, tarhana çorbası, kara çorba, pıtpıtı çorbası, gendime çorbası, kulak çorbası, döğme çorbası, pirinç çorbası, ayali çorba, pirpirim çorbası, kelle-paça çorbası, ekşili çorba, keşli çorba, gurut çorbası, aşure çorbası, malhıta çorbası vb. sayılabilir. Çorbalar, Malatya'nın soğuk kış aylarında sıcak ve besleyici bir yemek seçeneği sunar.
Malatya Köfteleri
Köfteler; Malatya mutfağında önemli bir yer tutar. Ana malzeme bulgurdur. Malatya'da 70'den fazla köfte çeşidi olduğu bilinmektedir. Bazılarının isimleri şöyledir:
Analı-kızlı, içli köfte, sumaklı ekşili köfte, sıkmalı köfte, elmalı köfte, kurşun geçmez köftesi, gilgirikli köfte, ciğer köftesi, haşhaşlı top köfte, kel köfte, ıspanaklı dolma köfte, patatesli içli köfte, kabaklı çimdik köfte, yumru köfte, yumurtalı sıkma köfte, yoğurtlu balkabağı köftesi, etli çiğ köfte, çiğleme, mercimekli çiğ köfte, keloğlan köftesi, yavandan patlıcanlı köfte sayılabilir.
Malatya'nın Sarma ve Dolmaları
Sarma ve dolmalar: Dut yaprağı, kabak, pazı, zeytinyağlı marul sarmaları, asma yaprağı sarması, kiraz yaprağı, fasulye yaprağı sarması, pancar yaprağı sarması, soğan dolması, kabak çiçeği dolması sayılabilir. Sarma ve dolmalar, Malatya'nın en lezzetli ve çeşitli yemeklerinden bazılarıdır.
Et ve Sebze Ağırlıklı Yemekler
Et ve sebze ağırlıklı Yemekler: Et tiridi, Malatya kebabı, iç pilav, sızgıç, incik kebabı, özbek pilavı, badem kebabı, bulgur pilavı, hünkâri pilavı, kavurma, dolma ve kızartmalar, cızlama, pekmezli yaprak, yağlı kabağı dolması, lahana dolması, ıspanaklı yumurta, pirpirim ekmeği, beyaz lahana kavurması, pancar çorbası, bezelye yemeği, borulce yemeği, fasulye diblesi, saç yüzü, keşkek, saç üstü, gülüş, yarma, yulaflı ekmek, basmak, erişte yemeği, erişte çorbası sayılabilir.
Malatya mutfağındaki çeşitlilik ve zenginlik, bu bölgenin tarihini ve kültürünü yansıtan önemli bir unsur olmuştur. Malatya mutfak kültürünü daha yakından tanımak için, bu çeşitli ve lezzetli yemekleri denemekten çekinmeyin.
