Deprem Nedir

Deprem Nedir

yerkabuğu içindeki kırılmalar nedeniyle ani olarak ortaya çıkan titreşimlerin dalgalar halinde yayılarak geçtikleri ortamları ve yeryüzeyini sarsma olayına "deprem" denir.

deprem insanın hareketsiz kabul ettiği ve güvenle ayağını bastığı toprağın da oynayacağını ve üzerinde bulunan tüm yapılarında hasar görüp can kaybına uğrayacak şekilde yıkılabileceklerini gösteren bir doğa olayıdır.

depremin nasıl oluştuğunu deprem dalgalarının yeryuvarı içinde ne şekilde yayıldıklarını ölçü aletleri ve yöntemlerini kayıtların değerlendirilmesini ve deprem ile ilgili diğer konuları inceleyen bilim dalına "sismoloji" denir.

Yer Kabuğu Hareketinin Şematik Anlatımı

Depremin Oluş Nedenleri Ve Türleri
dünyanın iç yapısı konusunda jeolojik ve jeofizik çalışmalar sonucu elde edilen verilerin desteklediği bir yeryüzü modeli bulunmaktadır. bu modele göre yerkürenin dış kısmında yaklaşık 70-100 km.kalınlığında oluşmuş bir taşküre (litosfer) vardır. kıtalar ve okyanuslar bu taşkürede yer alır.litosfer ile çekirdek arasında kalan ve kalınlığı 2.900 km olan kuşağa manto adı verilir. manto'nun altındaki çekirdegin nikel-demir karışımından oluştuğu kabul edilmektedir.yerin yüzeyden derine gidildikçe ısının arttığı bilinmektedir. enine deprem dalgalarının yerin çekirdeğinde yayılamadığı olgusundan giderek çekirdeğin sıvı bir ortam olması gerektiği sonucuna varılmaktadır.manto genelde katı olmakla beraber yüzeyden derine inildikçe içinde yerel sıvı ortamları bulundurmaktadır.

taşküre'nin altında astenosfer denilen yumuşak üst manto bulunmaktadır.burada oluşan kuvvetler özellikle konveksiyon akımları nedeni ile taş kabuk parçalanmakta ve birçok "levha"lara bölünmektedir. üst manto'da oluşan konveksiyon akımları radyoaktivite nedeni ile oluşan yüksek ısıya bağlanmaktadır. konveksiyon akımları yukarılara yükseldikçe taşyuvarda gerilmelere ve daha sonra da zayıf zonların kırılmasıyla levhaların oluşmasına neden olmaktadır. halen 10 kadar büyük levha ve çok sayıda küçük levhalar vardır. bu levhalar üzerinde duran kıtalarla birlikte astenosfer üzerinde sal gibi yüzmekte olup birbirlerine göre insanların hissedemeyeceği bir hızla hareket etmektedirler.

konveksiyon akımlarının yükseldiği yerlerde levhalar birbirlerinden uzaklaşmakta ve buradan çıkan sıcak magmada okyanus ortası sırtlarını oluşturmaktadır. levhaların birbirlerine değdikleri bölgelerde sürtünmeler ve sıkışmalar olmakta sürtünen levhalardan biri aşağıya manto'ya batmakta ve eriyerek yitme zonlarını oluşturmaktadır. konveksiyon akımlarının neden olduğu bu ardışıklı olay tatkürenin altında devam edip gitmektedir.

işte yerkabuğunu oluşturan levhaların birbirine sürtündükleri birbirlerini sıkıştırdıkları birbirlerinin üstüne çıktıkları ya da altına girdikleri bu levhaların sınırları dünyada depremlerin oldukları yerler olarak karşımıza çıkmaktadır. dünyada olan depremlerin hemen büyük çoğunluğu bu levhaların birbirlerini zorladıkları levha sınırlarında dar kuşaklar üzerinde olusmaktadır.

yukarıda yerkabuğunu oluşturan "levha"ların astenosferdeki konveksiyon akımları nedeniyle hareket halinde olduklarını ve bu nedenle birbirlerini ittiklerini veya birbirlerinden açıldıklarını ve bu olayların meydana geldiği zonların da deprem bölgelerini oluşturduğunu söylemistik.

birbirlerini iten ya da diğerinin altına giren iki levha arasında harekete engel olan bir sürtünme kuvveti vardır. bir levhanın hareket edebilmesi için bu sürtünme kuvvetinin giderilmesi gerekir.

itilmekte olan bir levha ile bir diğer levha arasında sürtünme kuvveti aşıldığı zaman bir hareket oluşur. bu hareket çok kısa bir zaman biriminde gerçekleşir ve şok niteliğindedir. sonunda çok uzaklara kadar yayılabilen deprem (sarsıntı) dalgaları ortaya çıkar.bu dalgalar geçtiği ortamları sarsarak ve depremin oluş yönünden uzaklaştıkça enerjisi azalarak yayılır. bu sırada yeryüzünde bazen gözle görülebilen kilometrelerce uzanabilen ve fay adı verilen arazi kırıkları oluşabilir. bu kırıklar bazen yeryüzünde gözlenemez yüzey tabakaları ile gizlenmiş olabilir. bazen de eski bir depremden oluşmuş ve yerüzüne kadar çıkmış ancak zamanla örtülmüş bir fay yeniden oynayabilir.

depremlerinin olusumunun bu sekilde ve "elastik geri sekme kuramı" adı altında anlatımı 1911 yılında amerikalı reid tarafından yapılmıştır ve laboratuvarlarda da denenerek ispatlanmıştır.

bu kurama göre herhangibir noktada zamana bağımlı olarak yavaş yavaş oluşan birim deformasyon birikiminin elastik olarak depoladığı enerji kritik bir değere eriştiğinde fay düzlemi boyunca var olan sürtünme kuvvetini yenerek fay çizgisinin her iki tarafındaki kayaç bloklarının birbirine göreli hareketlerini oluşturmaktadır. bu olay ani yer değiştirme hareketidir. bu ani yer değiştirmeler ise bir noktada biriken birim deformasyon enerjisinin açığa çıkması boşalması diğer bir deyişle mekanik enerjiye dönüşmesi ile ve sonuç olarak yer katmanlarının kırılma ve yırtılma hareketi ile olmaktadır.

aslında kayaların önceden bir birim yerdeğiştirme birikimine uğramadan kırılmaları olanaksızdır. bu birim yer değiştirme hareketlerini hareketsiz görülen yerkabuğunda üst mantoda oluşan konveksiyon akımları oluşturmakta kayalar belirli bir deformasyona kadar dayanıklılık gösterebilmekte ve sonrada kırılmaktadır. işte bu kırılmalar sonucu depremler oluşmaktadır. bu olaydan sonra da kayalardan uzak zamandan beri birikmiş olan gerilmelerin ve enerjinin bir kısmı ya da tamamı giderilmiş olmaktadır.

çoğunlukla bu deprem olayı esnasında oluşan faylarda elastik geri sekmeler (atım) fayın her iki tarafında ve ters yönde oluşmaktadırlar.

faylar genellikle hareket yönlerine göre isimlendirilirler. daha çok yatay hareket sonucu meydana gelen faylara "doğrultu atımlı fay"denir. fayın oluşturduğu iki ayrı blokun birbirlerine göreli olarak sağa veya sola hareketlerinden de bahsedilebilinir ki bunlar sağ veya sol yönlü doğrultulu atımlı faya bir örnektir.

düsey hareketlerle meydana gelen faylara da "egim atımlı fay" denir. fayların çoğunda hem yatay hem de düsey hareket bulunabilir.

Deprem Türleri
depremler oluş nedenlerine göre degişik türlerde olabilir. dünyada olan depremlerin büyük bir bölümü yukarıda anlatılan biçimde oluşmakla birlikte az miktarda da olsa baska doğal nedenlerle de olan deprem türleri bulunmaktadır. yukarıda anlatılan levhaların hareketi sonucu olan depremler genellikle "tektonik" depremler olarak nitelenir ve bu depremler çoğunlukla levhalar sınırlarında olusurlar.yeryüzünde olan depremlerin %90'ı bu gruba girer. türkiye'de olan depremler de büyük çoğunlukla tektonik depremlerdir. ikinci tip depremler "volkanik" depremlerdir. bunlar volkanların püskürmesi sonucu oluşurlar.yerin derinliklerinde ergimiş maddenin yeryüzüne çıkışı sırasındaki fiziksel ve kimyasal olaylar sonucunda oluşan gazların yapmış oldukları patlamalarla bu tür depremlerin maydana geldiği bilinmektedir. bunlar da yanardağlarla ilgili olduklarından yereldirler ve önemli zarara neden olmazlar. japonya ve italya'da olusan depremlerin bir kısmı bu gruba girmektedir. türkiye'de aktif yanardağ olmadığı için bu tip depremler olmamaktadır.

bir başka tip depremler de "çöküntü" depremlerdir. bunlar yer altındaki boşlukların (mağara) kömür ocaklarında galerilerin tuz ve jipsli arazilerde erime sonucu oluşan boşlukları tavan blokunun çökmesi ile oluşurlar. hissedilme alanları yerel olup enerjileri azdır fazla zarar getirmezler. büyük heyelanlar ve gökten düşen meteorların da küçük sarsıntılara neden olduğu bilinmektedir.

odağı deniz dibinde olan derin deniz depremlerinden sonra denizlerde kıyılara kadar oluşan ve bazen kıyılarda büyük hasarlara neden olan dalgalar oluşur ki bunlara (tsunami) denir. deniz depremlerinin çok görüldüğü japonya'da tsunami'den 1896 yılında 30.000 kisi ölmüstür.

Odak Noktası (hiposantr)
odak noktası yerin içinde depremin enerjisinin ortaya çıktığı noktadır.bu noktaya odak noktası veya iç merkez de denir.gerçekte enerjinin ortaya çıktığı bir nokta olmayıp bir alandır fakat pratik uygulamalarda nokta olarak kabul edilmektedir.odak noktası dış merkez ve sismik deprem dalgalarının yayılışı

İş Merkez (episantr)
odak noktasına en yakın olan yer üzerindeki noktadır.burası aynı zamanda depremin en çok hasar yaptığı veya en kuvvetli larak hissedildiği noktadır.aslında bu bir noktadan çok bir alandır.depremin dış merkez alanı depremin şiddetine bağlı olarak çeşitli büyüklüklerde olabilir. bazen büyük bir depremin odak noktasının boyutları yüzlerce kilometreyle de belirlenebilir.bu nedenle "episantr bölgesi" ya da "episantr alanı" olarak tanımlama yapılması gerçeğe daha yakın bir tanımlama olacaktır.

Odak Derinliğ
depremde enerjinin açığa çıktığı noktanınyeryüzünden en kısa uzaklığı depremin odak derinliği olarak adlandırılır. depremler odak derinliklerine göre sınıflandırılabilir.bu sınıflandırma tektonik depremler için geçerlidir.yerin 0-60 km.derinliğinde olan depremler sığ deprem olarak nitelenir.yerin 70-300 km.derinliklerinde olan depremler orta derinlikte olan depremlerdir.derin depremler ise yerin 300 km.den fazla derinliğinde olan depremlerdir.türkiye'de olan depremler genellikle sığ depremlerdir ve derinlikleri 0-60 km.arasındadır.orta ve derin depremler daha çok bir levhanın bir diğer levhanın altına girdiği bölgelerde olur.derin depremler çok genis alanlarda hissedilir buna karşılık yaptıkları hasar azdır.sığ depremler ise dar bir alanda hissedilirken bu alan içinde çok büyük hasar yapabilirler.

Şiddet
herhangibir derinlikte olan depremin yeryüzünde hissedildiği bir noktadaki etkisinin ölçüsü olarak tanımlanmaktadır. diğer bir deyişle depremin şiddeti onun yapılar doğa ve insanlar üzerindeki etkilerinin bir ölçüsüdür. bu etki depremin büyüklüğü odak derinliği uzaklığı yapıların depreme karşı gösterdiği dayanıklılık dahi değişik olabilmektedir. şiddet depremin kaynağındaki büyüklüğü hakkında doğru bilgi vermemekle beraber deprem dolayısıyla oluşan hasarı yukarıda belirtilen etkenlere bağlı olarak yansıtır.

depremin şiddeti depremlerin gözlenen etkileri sonucunda ve uzun yılların vermiş olduğu deneyimlere dayanılarak hazırlanmış olan "şiddet cetvelleri"ne göre değerlendirilmektedir. diğer bir deyişle "deprem şiddet cetvelleri" depremin etkisinde kalan canlı ve cansız herşeyin depreme gösterdiği tepkiyi değerlendirmektedir. önceden hazırlanmış olan bu cetveller her şiddet derecesindeki depremlerin insanlar yapılar ve arazi üzerinde meydana getireceği etkileri belirlemektedir.

bir deprem oluştuğunda bu depremin herhangibir noktadaki şiddetini belirlemek için o bölgede meydana gelen etkiler gözlenir. bu izlenimler şiddet cetveli'nde hangi şiddet derecesi tanımına uygunsa depremin şiddeti o şiddet derecesi olarak değerlendirilir. örneğin; depremin neden olduğu etkiler şiddet cetvelinde vııı şiddet olarak tanımlanan bulguları içeriyorsa o deprem vııı şiddetinde bir deprem olarak tariflenir. deprem şiddet cetvellerinde şiddetler romen rakamıyla gösterilmektedir. bugün kullanılan batlıca şiddet cetvelleri değiştirilmiş "mercalli cetveli (mm)' ve "medvedev-sponheur-karnik (msk)' şiddet cetvelidir. her iki cetvelde de xıı şiddet derecesini kapsamaktadır. bu cetvellere göreşiddeti v ve daha küçük olan depremler genellikle yapılarda hasar meydana getirmezler ve insanların depremi hissetme şekillerine göre değerlendirilirler.

vı-xıı arasındaki şiddetler ise depremlerin yapılarda meydana getirdiği hasar ve arazide oluşturduğu kırılma yarılma heyelan gibi bulgulara dayanılarak değerlendirilmektedir.

Depremin Diğer Özellikleri
bazen büyük bir deprem olmadan önce küçük sarsıntılar olur. bu küçük sarsıntılara "öncü depremler" denilmektedir. büyük bir depremin oluşundan sonra da belki birkaç yüz adet küçük deprem olmaya devam etmektedir. bu küçük depremler "artçı depremler" olarak isimlendirilir ve büyük depremin oluş anına göre bunların şiddetinde ve sayısında azalım görülür.

Deprem Şiddet Cetveli
şiddet cetvellerinin açıklamasına geçmeden önce burada kullanılacak terimlerin belirtilmesine çalışılacaktır. özel bir şekilde depreme dayanıklı olarak projelendirilmemiş yapılar üç tipe ayrılmaktadır:

a tipi : kırsal konutlar kerpiç yapılar kireç ya da çamur harçlı moloz taş yapılar.
b tipi : tuğla yapılar yarım kagir yapılar kesme taş yapılar beton biriket ve hafif prefabrike yapılar.
c tipi : betonarme yapılar iyi yapılmış ahşap yapılar.siddet derecelerinin açıklanmasında kullanılan az çok ve pekçok deyimleri ortalama bir değer olarak sırasıyla %5 %50 ve %75 oranlarını belirlemektedir